ابريشم ايران که قدمت آن به دوران اشکانيان مي رسد اکنون به نظر مي رسد در پيچ و خم جاده ابريشم به تنگناي نفس افتاده است .

پرورش کرم ‌ابريشم که به ‌عنوان فعاليت نوغانداري در ايران نام گرفت، با پيشينه چهار هزار و 500 ساله در جهان، از ديرباز در کشور ما رواج داشته است ، به ‌طوري‌ که ايران همواره از تاثير اين صنعت بر تعاملات اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و … بهره جسته است.
زادگاه ابريشم کشور چين بوده است و نخستين بار چيني ها پارچه هاي ابريشمي را به جهان عرضه کردند .
به گفته کارشناسان امر،هم اکنون نيز 50 تا 60 درصد توليد پيله ابريشم دنيا در اختيار چين است که بزرگترين توليد کننده دنيا است بعد از آن نيز هند و بزريل قرار دارند.
در واقع به ‌لحاظ اقتصادي و فرهنگي، کرم ‌ابريشم رنسانس هنر و صنعت آسيا را پايه‌گذاري کرد.
گرچه صدور ابريشم به ايران از زمان اشکانيان آغاز شد ولي در دوره ساساني اين کالا به مقدار قابل توجهي از چين وارد مي شد و در کشور ايران نيز پرورش کرم ابريشم و صنعت ابريشم نيز رواج يافت .
پس از آن که ابريشم چين به گيلان رسيد بافندگان هنرمند گيلان با مهارت و تبحر و تجربه طولاني که در بافتن پارچه هاي پشمي و نخي داشتند به توليد دستبافت هاي ابريشمي پرداختند.
از آن زمان تاکنون بافت انواع پارچه ها و منسوجات ابريشمي در نقاط مختلف گيلان به ويژه منطقه قاسم اباد و روستاهاي ديگر رودسر ادامه دارد بطوري که در منطقه قاسم اباد رودسر از ابريشم طبيعي و پنبه نوعي پارچه بافته مي شود که به چادر شب معروف است .
نوغانداري در ايران تاريخ پر فراز و نشيبي را پيموده که دوره فراز آن را عهد صفويه و فرود آن را عهد قاجاريه شاهد بوده است.
در ايران کرم ‌ابريشم از آن ‌چنان اهميتي برخوردار بود که جمشيد (پادشاه هخامنشي) رواج و توسعه پرورش کرم‌ ابريشم در ايران را بخشي از اقدامات مهم خويش مي‌شمرد با اينکه در قرون اخير بخش عظيمي از نوشته‌هاي غربي‌ها در مورد ايران طي سده نوزدهم به ابريشم (ابريشم گيلان) اختصاص يافته است.
برخي از مورخان معتقدند ، ايران منشا توليد ابريشم زرد بوده است.
اوج توليد ابريشم در ايران به 400 سال قبل و عهد صفويه باز مي‌گردد که در آن زمان توليد ابريشم خام کشور به سه هزار تن در سال مي‌رسيد ، اما با بروز بيماري "پبرين" اين ميزان توليد کاهش يافت که اين آفت تا زمان پيروزي انقلاب اسلامي ايران در سال 1357 به همان صورت باقي ماند.
براساس آمارهاي منتشر شده ، در دوره صفويه 10 هزار تن پيله تر در کشور توليد و سه هزار تن ابريشم خام در کشور بدست مي امد که اين ميزان هم اکنون به 700 تا 800 تن کاهش يافته است .
اگرچه دردوره صفويه مناطق گرجستان ، ارمنستان ، ترکمنستان و افغانستان که از مراکز پرورش کرم ابريشم بودند ، بخشي از خاک ايران را تشکيل مي دادند اکنون از خاک ايران جدا شده اند.
از سوي ديگر بر اساس آمارهاي منتشره از سوي شرکت سهامي ابريشم ايران ، از سال 1383، تعداد خانوارهاي نوغاندار کشور از 80 هزار خانوار به 50 هزار خانوار کاهش يافته است .
تعداد خانوارهاي نوغاندار در استان گيلان به عنوان استاني که 60 درصد توليد پيله ابريشم کشور را به عهده دارد از 40 هزار خانوار به 30 هزار خانوار در حال حاضر کاهش يافته است .
همچنين وسعت توتستانهاي کشور از 17 هزار هکتار در گذشته نه چندان دور به 11 هزار هکتار کاهش يافته و در گيلان نيز از 13 هزار هکتار به هشت هزار هکتار کاهش يافته است .
اما چرا کار توليد پيله ابريشم و صنايع ابريشم در ايران خصوصا در استان گيلان امروز به اينجا رسيده است .
کارشناسان امر از کاربردي نبودن توتستانها، محدوديت زمين در گيلان ، نبود انگيزه اقتصادي ، بالا بودن دستمزد کارگران ، عدم وجود فرايند مناسب بعد از توليد پيله ابريشم و نبود صنايع ابريشم مناسب در کشور، عدم رغبت نسل جوان براي نوغانداري ، مهاجرت روستاييان به شهرها و فعال شدن در بخش خدمات و نبود آموزش آکادميک براي فعالان در عرصه نوغانداري کشور به عنوان مهم ترين دلايل کاهش ميزان توليد پيله ابريشم در کشور ياد مي کنند.
نماينده مردم لنگرود در مجلس شوراي اسلامي دراين باره گفت: نوغانداري و صنعت ابريشم يکي از صنايع خوب کشور بود که به دليل واردات بي رويه ابريشم و پپله در حال نابودي است .
" مهرداد لاهوتي" در گفت وگو با خبرنگار ايرنا افزود: هم اکنون وضعيت ابريشم در کشور به جايي رسيد که بجاي صادر کننده ابريشم به وارد کننده آن تبديل شده ايم.
وي ادامه داد: ميزان توليد پيله ابريشم در کشور از هفت هزار تن در سال به کمتر از يک هزار تن کاهش يافته است .
وي گفت : 90 درصد پيله ابريشم کشور در استان گيلان و 10 درصد آن در استان خراسان و تربت حيدريه توليد مي شد که به علت بي توجهي و واردات بي رويه پيله و ابريشم از کشورهاي چين و اوکراين اين صنعت در حال نابودي است .
وي افزود: در حال حاضر ميزان توليد پيله ابريشم کشور به زير هزار تن رسيده که اين بي توجهي به هيچ وجه قابل جبران نيست و ضرر سنگيني به کشور و کشاورزان فقير و تنگدست گيلان وارد کرده است .
وي ادامه داد: نوغانداري براي کشاورزان فقير و تنگدست گيلان يک کمک خرج زندگي است اين درحالي است که بسياري از نوغانداران باغات توت خود را نابود کردند که با اين روند ابريشم در حال نابودي است .
رييس مرکز تحقيقات کرم ابريشم کشور نيز در گفت وگو با ايرنا بخشي از مشکلات صنعت ابريشم کشور را ناشي از مشکلات ساختاري و داخلي و بخش ديگري را متوجه تحولات صورت گرفته دراين بخش در بازار هاي جهاني مي داند.
" معين الدين مواج پور " دراين خصوص گفت: ده سال پيش ، سالانه 200 هزار جعبه تخم نوغان در کشور پرورش داده مي شد که از اين ميان 40 هزار جعبه در مناطق لنگرود و شلمان و 20 هزار جعبه در شهرستانهاي لاهيجان و استانه اشرفيه پرورش داده مي شده است .
وي افزود: اين در حالي است که هم اکنون ميزان پرورش تخم نوغان در کشور به 40 هزار جعبه در سال کاهش يافته و شهرستان هاي لاهيجان و آستانه اشرفيه از اين نظر افت کرده اند اما لنگرود و شلمان همچنان 25 درصد توليد پيله کشور را دارا هستند.
وي اظهارداشت : نوغانداري در لنگرود يک شغل جانبي محسوب نمي شود به طوري که هر نوغانداري 200 تا 300 جعبه کرم ابريشم را پرورش مي دهد.
وي ادامه داد: لاهيجان از نظر تاريخي شهر ابريشم محسوب مي شد و آستانه اشرفيه بازار بزرگ فروش پيله ابريشم بود و بنگاههاي خريد و فروش پيله ابريشم در اين شهر مستقر بوده است .
وي گفت : هم اکنون براساس طرح توسعه نوغانداري قرار است ميزان توليد ابريشم به سه هزار تن برسد که اين امر مستلزم پرورش 800 و 900 هزار جعبه تخم نوغان درکشور است که دستيابي به آن در حال حاضر چندان آسان نيست.
وي افزود: براي رسيدن به اين ميزان توليد، قدم اول اصلاح توتستان ها است چون توتستانهاي موجود غير کاربردي هستند .
وي ادامه داد: 18 تا 20 هزار هکتار توتستانهاي در کشور داريم که 12 هزار هکتار آن در گيلان بود اما بسياري از اين توتستانها به دليل مزيت هاي نسبي به صنوبر کاري ، شاليزار ، باغ چاي و ساخت و ساز تغيير کاربري يافته است .
وي گفت : براساس طرح آمايش سرزمين که 10 سال قبل تهيه شده گيلان از نظر جغرافيايي به سه منطقه تقسيم شده که براساس اين طرح گيلان براي توسعه نوغانداري مناسب نيست .
وي افزود: محدوديت زمين و بالا بودن ارزش زمين دراين منطقه و اينکه اين اراضي براي کشاورزي بهتر و مناسبتر است مانع توسعه نوغانداري در گيلان مي شود.
وي اظهارداشت : علاوه براين نبود انگيزه هاي اقتصادي براي توليد ابريشم که مهم ترين مسئله است منجر به کاهش توليد نوغان در کشور شده است .
وي گفت : هم اکنون يک نوغاندار با پرورش يک تا دو جعبه تخم نوغان 60 کيلوپيله برداشت مي کند که 250 هزار تومان براي آنها درآمد دارد لذا نوغانداري براي آنها در صورت اتکا صرف به اين شغل ، مقرون به صرفه نيست .
وي ادامه داد: همچنين بالا بودن دستمزد کارگران ، خريد برگ توت و اجاره تلمبار براي پرورش کرم ابريشم براي نوغانداران گيلاني چندان صرفه اقتصادي ندارد.
وي گفت : علاوه بر اين پايين بودن قيمت خريد تضميني پيله که هر کيلو چهار هزار و 380 تومان است براي نوغانداران انگيزه اي زيادي را باقي نگذاشته است .
وي اضافه کرد: لازم به گفتن است که توليد پيله ابريشم يک بخش کار است که محصول نهايي نيست، تبديل پيله به نخ ابريشم ، فرشبافي و صادر کردن آن گلوگاه هاي توليد ابريشم در کشور است لذا فرايند تبديل پيله به نخ ابريشم بايد مشخص شود.
وي ادامه داد: در ايران خروجي مناسبي براي فرش ابريشم وجود دارد اما پارچه ابريشمي نداريم .
وي گفت : سالانه يک هزار تن نخ ابريشم خام در کشور مصرف مي شود که براي توليد يک متر فرش ابريشم چهار کيلو نخ ابريشم نياز است .
وي افزود: هم اکنون ميانگين قيمت هر کيلونخ ابريشم خوب وارداتي در بازار حدود 30 هزار تومان است که با توجه به اينکه هزينه تبديل يک کيلو پيله به نخ ابريشم 10 هزار تومان است و 20 هزار تومان نيز قيمت مواد اوليه آن است لذا توليد ابريشم در اين شرايط اقتصادي شمرده نمي شود.
وي اظهار داشت : بايستي اين نکته را در نظر داشت که کار پرورش کرم ابريشم يکماه به طول مي انجامد و يکباره حجم وسيعي از پيله وارد بازار مي شود که اين سبب کاهش قيمت پيله مي شود ضمن اينکه براي نگهداري بايد پيله را خشک کرد تا بتدريج استفاده شود لذا وزن پيله تر با خشک شدن 5/2 برابر کاهش مي يابد .
وي گفت : دولت با خريد تضميني پيله از نوغاندار حمايت مي کند اما خريد پيله با نرخ بازار براي کارخانجات و صنايع ابريشم کشور به صرفه نيست چون صنايع ابريشم بايد هفت کيلو پيله را دو هزار و 700 تومان بخرد تا به نقطه سربه سر توليد برسد بنابراين دولت بايد به کارخانجات ابريشم نيز يارانه پرداخت کند .
وي ادامه داد: سنتي بودن کشاورزي، نبود رغبت در نسل جوان براي پرورش کرم ابريشم به دليل جاذبه هاي بخش خدمات و صنعت ، عدم يکنواختي در سطوح جوامع شهري و روستايي و مهاجرت بي رويه به شهرها در کاهش ميزان توليد نوغان در کشور دخيل است .
وي گفت : ايران جزو کشورهاي بزرگ توليد کننده پيله ابريشم است و در گذشته جايگاه هفتم و هشتم را در جهان با 80 هزار خانوار نوغاندار داشته که اين ميزان هم اکنون به 30 هزار خانوار کاهش يافته است .
وي اظهارداشت : هر چند ايران هم اکنون نيز از نظر توليد پيله ابريشم در رتبه دهم جهان قرار دارد .
وي ادامه داد: با اين وضعيت هم اکنون دو ميليون نفر در ايران در زمينه توليد ابريشم به صورت مستقيم و غير مستقيم فعاليت مي کنند که آموزش آکادميک نديده اند بطوري که تعداد افراد آموزش ديده در اين بخش به 30 نفر هم نمي رسد .
وي افزود: لذا کار نوغانداري در ايران از شروع با مشکل روبرو بوده و در اين چند سال اخير نيز افت کرده است .
رييس مرکز تحقيقات کرم ابريشم ايران گفت : 200 هزار جعبه تخم نوغان در کشور سالانه پرورش مي داديم که اين ميزان هم اکنون به 42 هزار جعبه کاهش يافته است .
صنعت ابريشم ايران بدنبال رسيدن به جايگاه اصلي اش :
معين الدين مواج پوردر همين حال به تلاش اين مرکز براي بهبود و ارتقاي سطح پرورش کرم ابريشم در کشور اشاره کرد و افزود: کل توليد تخم نوغان هيبريد کشور از کشورهاي کره ، ژاپن و بلغارستان وارد مي شود .
وي اظهارداشت : قيمت هر جعبه تخم نوغان در کشور براساس اعلام شوراي اقتصاد هفت هزار و 500 تومان است اما با ايجاد بانک ژن تخم نوغان ، حفظ و تکثير نژادهاي مناسب کرم ابريشم سعي در احياء اين صنعت در کشور شده است .
وي ادامه داد: با ايجاد بانک ژن تخم نوغان در کشور از واردات تخم نوغان به کشور بي نياز شده ايم .
وي گفت : در فرايند توليد تخم نوغان در مرحله اول ذخاير ژنتيکي بانک ژن کرم ابريشم به عنوان يک ذخيره ملي است .
وي افزود: پنج نژاد نيز براي خط تجاري ابريشم پيش بيني و انتخاب مي شود که مستقيم به دست کشاورز نمي رسد .
وي افزود: از شفيره پيله ابريشم نيز در بخش صنايع کشور براي تغذيه طيور و آبزيان استفاده مي شود .
وي گفت : يکي از برنامه هاي اين مرکز افزايش توليد در واحد است که بجاي توليد 30 کيلو پيله از هر جعبه تخم نوغان 50 کيلو توليد مي شود .
وي گفت : از ابريشم علاوه بر اينکه در بافت پارچه و فرش استفاده مي شود براي مصارف بهداشتي ،دارويي و صنعتي نيز از فراورده هاي ابريشم مي توان استفاده کرد.
وي تحقيقات موفقيت آميز اين مرکزبراي استفاده از پودر کرم ابريشم به منظورکنترل ديابت و فشار خون اشاره کرد و گفت : کار توليد آن که براي نخستين بار انجام مي گيرد، به صورت پايلوت و تست روي حيوانان با موفقيت انجام شده است .
وي در خصوص تلاش شرکت سهامي ابريشم براي اصلاح نژاد توتستانهاي کشور نيز اشاره کرد و گفت : 80 درصد توتستانهاي کشور بومي هستند و از نظر توليد برگ راندمان خوبي ندارند.
وي افزود: از يک هکتار توتستان بومي پنج تن برگ توت برداشت مي شود اين درحالي است که از هر هکتار توتستان اصلاح شده 20 تن برگ توت برداشت مي شود.
وي اظهارداشت : با توجه به اينکه براي پرورش هر جعبه تخم نوغان يک تن برگ در طول زمان پرورش استفاده مي شود، بنابراين بايد استفاده از توتستانها را بهينه کرد که اين امر به عهده شرکت سهامي ابريشم کشور است .
وي ادامه داد: ايجاد قلمستان جديد، توليد نهال و توزيع رايگان بين نوغانداران براي جايگزيني توتستانها نياز است که نوغانداران از اين امر استقبال نمي کنند لذا در شرايط فعلي ديدگاه مثبتي براي حفظ توتستانها وجود ندارد .
وي گفت : طرح طوبي براي درختان در کشور اجرا شده که نهال يارانه اي توليد مي شود اما درخت توت جزء اين طرح نيست لذا کشاورزان رغبت ندارند با هزينه تمام شده اين کار را انجام دهند.
نظر مديرعامل شرکت سهامي ابريشم ايران در اين خصوص چيست ؟
مديرعامل شرکت ابريشم کشور از ايجاد قلمستان توت در استان گيلان براي اصلاح توتستانهاي استان ياد کرد.
" فرزام پور رمضان " در گفت و گو با خبرنگار ايرنا افزود: در اين قلمستان 700 هزار اصله نهال اصلاح شده توت توليد مي شود.
وي اظهارداشت : دو ميليارد ريال اعتبار در دور دوم سفر هيات دولت به استان گيلان براي احياء توتستانهاي استان اختصاص يافت .
وي ادامه داد: صد درصد اين ميزان اعتبار جذب شده که با توجه به ماهيت فعاليت هاي مرتبط با مصوبه در حال هزينه کرد آن هستيم .
وي اضافه کرد: اين ميزان اعتبار براي ايجاد قلمستان توت بعد از عدم تخصيص يارانه درخت توت طي چهار سال گذشته انجام شده به دليل اينکه توت را يک درخت تزئيني مي دانستند .
وي ادامه داد: در چهار سال گذشته توزيع نهال يارانه اي توت در استان گيلان قطع شده بود .
وي گفت : طرح جامع نوغانداري و صنايع جانبي براي رفع چالش ها و مشکلات فراروي صنعت نوغانداري که عمدتا از سال 80 به بعد شروع شده با دستور رييس جمهور و تاکيد وزير جهادکشاورزي تهيه شده است.
وي افزود: پس از سفر اول هيات دولت به استان گيلان آيين نامه ساماندهي نوغانداري با همکاري کليه دستگاههاي مرتبط تدوين و به کميسيون اقتصادي دولت ارسال شد.
وي ادامه داد: اين ايين نامه در برگيرنده همه چالش هاي بخش کشاورزي نوغانداري و بخش هاي صنعت و بازرگاني مرتبط با بخش کشاورزي و نيز راهکارهاي برون رفت از وضعيت فعلي است .
وي اظهارداشت: هم اکنون تصويب شدن اين نامه با همکاري نمايندگان استان گيلان و اجرايي شدن آن در سال جاري به شکل جدي در دست پيگيري است .
وي همچنين از آموزش مشترک اصول نوين نوغانداري با همکاري سازمان فني و حرفه اي گيلان و گلستان را از برنامه هاي در دست اجراي اين شرکت در سال جاري عنوان کرد.
" پور رمضان " افزود: علاوه براين به منظور افزايش ارزش افزوده در بخش نوغانداري آموزش صنايع جانبي ابريشم را به صورت مشترک با سازمان فني وحرفه اي در دستور کار داريم .
وي اظهارداشت : 10 ميليارد ريال اعتبار براي اين منظور به استان گيلان اختصاص يافته است .
وي هدف از آموزش صنايع جانبي ابريشم در استان را اقتصادي کردن روستانشيني ، جلوگيري از مهاجرت روستاييان به شهرهاو ايجاد اشتغال در روستاها با هدف افزايش ارزش افزوده در بخش نوغانداري عنوان کرد.
نماينده لنگرود نيز در خصوص راهکاري خروج از شرايط کنوني گفت: در سفر اول هيات دولت به استان گيلان طرح جامع نوغانداري به عنوان راه حل اين مشکل تهيه و ارائه شده است .
وي اضافه کرد: اين طرح توسط وزارت جهاد کشاورزي تهيه تا درجلسات هيات دولت مصوب شود که تاکنون اين کار انجام نشده است .
وي اظهارداشت: در اين طرح در خصوص ايجاد توتستان ها، اصلاح نهال هاي توت ، توسعه باغات توت ، پرداخت تسهيلات به نوغانداران و جلوگيري از واردات بي رويه پيله ابريشم به کشور پيش بيني هاي شده است .
وي گفت : اين عوامل در مجموع باعث نابودي و ورشکستگي صنعت ابريشم و نوغانداري در کشور و گيلان شده است .
وي اضافه کرد: واردات بي رويه ابريشم و پيله ابريشم موجب بهم خوردن عرضه و تقاضا در کشورشده که دولت بايد با تصويب قانون از کشاورزان و صنعت ابريشم حمايت کند و مانع واردات ابريشم و پيله به کشور شود.
وي اظهارداشت : هم اکنون مصوبات قانوني مشخصي در اين خصوص در کشور وجود ندارد بنابراين افراد با مصوبات انفرادي اقدام به واردات بي رويه ابريشم به کشور مي کنند.
وي گفت : با تصويب آيين نامه ساماندهي نوغانداري و اجراي آن در کشور بسياري از اين مشکلات برطرف و از اين صنعت حمايت مي شود.
وي ادامه داد: در حال حاضر چهار کارخانه ابريشم در کشور وجود دارد که دو کارخانه در استان گيلان و دو مورد در خراسان قرار دارد.
با توجه به اهميت نوغانداري و صنعت ابريشم دولت با تاسيس شرکت سهامي پرورش کرم‌ابريشم ايران در سال 1358 به حمايت از توسعه اين صنعت و حرفه بافت فرش به‌عنوان راهکاري براي توسعه سطح زندگي و وضعيت اقتصادي – اجتماعي مردم و به‌ويژه روستاييان همت گمارد.
ميانگين توليد پيله تر 25 کيلوگرم در هر جعبه است که در سال‌هاي اخير با انجام پروژه‌هاي اصلاح نژادي کرم ابريشم و بهبود فناوري پرورش و برنامه‌هاي آموزشي، ترويجي تا 27 کيلوگرم در هر جعبه افزايش يافته است.
اکنون اين صنعت با اشتغال هزاران خانوار ايراني و با وجود افت کمي نسبت به دوران شکوفايي اين صنعت در گذشته، روند رو به رشدي را با اجراي پروژه‌ها و طرح هاي مرکز تحقيقات کرم ابريشم در بهبود تکنولوژي اصلاح‌نژاد کرم‌ ابريشم، اصلاح توت و توليد تخم‌نوغان در پيش گرفته که اميد است با اتخاذ سياست‌هاي صحيح در بخش صنايع وابسته به ابريشم در کشور از جمله صادرات فرش ابريشمي دستباف، راه‌اندازي صنايع حريربافي، ايجاد بازار مصرف منسوجات ابريشمي در داخل و تلاش در جهت دستيابي به بازارهاي جهاني مصرف کالاهاي ابريشمي اين روند سرعت بيشتري پيدا کند.
قلمرو وسيع نوغانداري در کشور و قابليت هاي بالقوه توسعه اين صنعت، لزوم برنامه ‌ريزي‌ها‌ي مدون و هدفمند را در قالب برنامه‌هاي توسعه ملي ضروري مي‌نمايد.
در همين راستا واحد مطالعات و بررسي‌هاي نوغانداري شرکت سهامي پرورش کرم ‌ابريشم ايران از ابتداي سال 1383 از آن شرکت منفک و وظايف آن به سازمان ترويج، آموزش و تحقيقات کشاورزي واگذار شد و تحت عنوان مرکز تحقيقات کرم ابريشم تغيير نام يافت.
اين مرکز تلاش دارد ضمن ارايه طرح‌ها و پژوهش‌هاي نو و پيشرو در زمينه توت، پرورش و اصلاح نژاد کرم ابريشم، صنايع ابريشم، اقتصاد و مديريت و بيوتکنولوژي در نوغانداري و فناوري‌هاي نوين کرم ابريشم جايگاه واقعي اين صنعت را در کشاورزي کشور احيا کند